Chraboły

CHRABOŁY –  METRYKA ZIEMI I LUDZI.

Jeszcze w początku X wieku ziemie te były zamieszkałe przez nadwiślańską ludność mazowiecką, a później weszły do państwa Piastów. Mieszko I i Bolesław Chrobry rozciągali tu swe panowanie. Po śmierci Bolesława Krzywoustego ziemie te na kilka lat dostały się pod władzę Rusi, po czym znów przejęło je Mazowsze. Wielki dramat tych stron rozpoczął się od roku 1255, kiedy to jaćwiesko-litewskie wyprawy łupieskie i odwetowe na Mazowsze i w głąb Polski wyludniły te tereny. Tak spustoszała ziemia przeszła w 1382 r. w zastaw krzyżacki, a od 1398 r. pod panowanie litewskie. Wtedy Litwa była już w unii z Polską. Opuszczone i nieuprawiane ziemie porosła puszcza.

Po zwycięstwie grunwaldzkim królowie polscy i książęta litewscy urządzali w tej puszczy wielkie polowania. Aby zabezpieczyć uczestniczących w polowaniach przed watahami wilków zbudowano u ujścia rzeczki Sokołdki Małej do Supraśli wielkie okoły dla koni. Dziś są to pola wsi Sochonie. Pod koniec XV wieku strzegła tych okołów rodzina Dobrzyniewskich herbu Ciołek.

Kiedy powstawało nowe osadnictwo w XVI wieku ziemie te należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwa była wtedy w Unii z Polską. Mazowsze straciło te ziemie na rzecz Litwy w roku 1398. Litwa bardzo troszczyła się o zachowanie tej części puszczy. Wejście do niej bez zezwolenia było „karane gardłem”. Pieczę nad puszczą sprawował gród w Bielsku, stąd jej nazwa Puszcza Bielska.

Ziemia knyszyńska, jako podmokła i mniej urodzajna, podlegała intensywnej kolonizacji. Pierwsze wsie wkrótce po 1500 roku założył Mikołaj II Radziwiłł. Tak powstały Hraboły szlacheckie, Krypno plebańskie, Długa Łąka (Długołęka) i Pęskie. Wsie te Mikołaj II Radziwiłł nadał swemu słudze Mikołajowi Pęskiemu w 1514 roku.

W początku panowania Zygmunta Starego osadzono nad rzeczką Kulikówką dwóch osoczników: Sieńkę (w pobliżu gościńca nazywanego później Traktem Zygmuntowskim) i Grzegorza (około 2 km na zachód, w miejscu zwanym dziś Myśliwcem). W akcie erekcyjnym kościoła w Dobrzyniewie, wystawionym przez Mikołaja II Radziwiłła w dniu 9 czerwca 1519 roku w Goniądzu, między innymi wymienieni są Grzegorz (później zwany Myśliwcem) i Hryń (później Jaworowski) jako zobowiązani do płacenia dziesięciny snopowej na rzecz powstającej parafii. Dokument ten wskazuje, że tereny wsi Chraboły zasiedlone zostały jeszcze przed pomiarą włóczną. Chraboły to nazwa przeniesiona ze wsi o tej samej nazwie powiatu bielskiego przez osadników mających tu wchody bartne. Od tego czasu datuje się powstanie wsi w jednym z ostępów Puszczy Knyszyńskiej, wchodzącej w skład parafii knyszyńskiej.

W 1538 roku Królowa Bona wydała stwierdzenie o lokalizacji miasta Knyszyna. Lokując miasto królowa założyła m. in. nowy folwark krypniański nazywany początkowo „dworem krypniańskim”, później folwarkiem knyszyńskim lub „zamkiem”. Następował szybki rozwój folwarku. Starosta Chodkiewicz z polecenia królowej Bony dwór rozbudował i powiększył obszar ziem uprawnych. Po Aleksandrze Chodkiewiczu starostą bielskim został Jan Radziwiłł. W polityce Radziwiłłów na tej ziemi były dwa cele: litwinizować te tereny i wzmacniać obóz przeciwny królowi.

Rejon rzeczek Kulikówki, Kobylanki i Jaskranki to miejsca dawnych ostępów puszczańskich (strzeżonych przez osoczników) i licznych barci. Miał wówczas wielkie znaczenie gospodarcze, głównie jako obszar rozwiniętego bartnictwa. Potwierdza to Rewizja Puszcz Grzegorza Wołłowicza i liczne ślady w nazewnictwie miejscowym. Weźmy chociażby takie nazwy pól jak Dziarnowizna czy Dziarnowa Góra na polach obecnej wsi Zalesie oraz analogiczne nazwy na polach wsi Obrubniki i Chraboły.

Za Zygmunta Augusta uporządkowano żywiołowe osadnictwo w Starostwie Knyszyńskim. W latach 1554-1559 wymierzono nowe granice wsi. Większość wsi starostwa stanowiły dobra królewskie. Wprowadzono gospodarkę trójpolową. Powstały też folwarki i wójtostwa. Akcję tę nazwano pomiarą włóczną. Wtedy nieliczne osadnictwo puszczańskie, a właściwie „wchody” za zezwoleniem grodu w Bielsku zostały zastąpione przez masowe osadnictwo, rzeczka Kulikówka stała się źródłem niezbędnej energii do poruszania młynów, nie przestając być również źródłem pożywienia obfitując w ryby.

Potrzeba powiększenia upraw sprawiła, że w okolicach Knyszyna wcześniej przeprowadzono pomiarę włóczną niż na ziemiach parafii dobrzyniewskiej. Do tego folwarku, według lustracji z 1570 roku, należały trzy wójtostwa: hrabołowskie, krypnowskie (sioła: Krypno 40 włók, Zastocze 42 włóki i Ruda 30 włók) i długołęckie (sioła: Długołęka 69 włók, Rekle 5 włók i Góra 35 włók). Wieś Chraboły zapisana jest jako wójtostwo z pięcioma siołami (wsiami): sioło Hraboły (włók 30, z dwiema włókami wójtowskimi), sioło Jaskra k. Zofijówki (22 włóki), sioło Czarna (obecnie Milewskie, 22 włóki), sioło Przytuliki (Przytułki albo Jowinki, 9 włók – dziś wieś nie istnieje), sioło Czechowszczyzna (Czechowizna, 23 włóki).

Do Starostwa Knyszyńskiego przynależne były również: folwark Dobrzyniewo (wójtostwa dobrzyniewskie i letnickie), folwark Grodzisk (wójtostwa bobrowskie i jaświlskie) oraz folwark Zabiele.

Do wdrażania pomiary i ustawy włócznej królowa Bona powoływała kolejno zaufane osoby. Na starostów powoływała przeważnie ludzi bogatych i sprawujących wysokie urzędy w kraju. Wybitnym starostą knyszyńskim w latach 1552-1564 był podkomorzy kaliski Piotr Chwalczewski. To za jego urzędowania założono wiele obiektów gospodarczych. Starosta był wielkim miłośnikiem rybołówstwa i budowniczym. Gdzie istniała po temu możliwość zakładał stawy rybne. Za jego czasów powstał staw nazywany „Zygmuntem Augustem”, wiele stawów i sadzawek w bagnistych dolinach rzek: Jaskranki, Kulikówki i Kobylanki (do dziś istniejące). W pobliżu wsi Chraboły, na rzeczce Kobylance, urządzone zostały dwa małe stawki-tarliska.

Wieś Chraboły, której początek dali osadnicy Chrabołowscy, Sieńko i inni, leżała wokół traktu staropolskiego prowadzącego z Knyszyna do Bielska przez wieś Bielszczany Stok (dziś Białystok), tworząc „okolicę szlachecką”. Około 1555 roku, realizując założenia pomiary włócznej Piotr Chwalczewski po prawej stronie wspomnianego gościńca, na 30 włókach ziemi, założył wieś kmiecą o tej samej nazwie Chraboły.

Włóki wsi Chraboły graniczyły „na południu ze wsią Kulikówka, na północy z folwarkiem Knyszyn, od zachodu ze zwierzyńcem królewskim i częściowo z ziemią wsi Kobylanki (nad rzeczką o tej samej nazwie), na wschód słońca od głównej Puszczy Knyszyńskiej”.

W 1564 roku zmieniono status mieszkańców wsi kmiecej i płacony dotąd czynsz zamieniono na pańszczyznę odrabianą w folwarku knyszyńskim (zamiana poddanych osadnych na ciągłych). Początkowo wójtostwo zlokalizowane było we wsi Ruda. Gdy wójt z Rudy Tomasz Kamiński zrzekł się urzędu wójtostwo przeniesiono do Chraboł a wójtem został Wasil Jarnoczewicz. W tym czasie na przydzielonych Chrabołom 30 włókach ziemi 10 było pustych, czyli porośniętych lasem. We wsi, obok Mazowszan (np. Sebastian Kołodziej), zamieszkiwali też Białorusini i Litwini. Świadczą o tym nazwiska: Hałabud, Kibułka, Wawrzis i Sarejko. Wspomniany wcześniej Sebastian Kołodziej (nazwisko od uprawianego zawodu) wyrabiał wozy potrzebne dworowi, za co miał 1 włókę ziemi wolną od podatków. Po 2 włóki ziemi mieli osocznicy, którzy pilnowali puszczy i barci. Byli to dzierżawcy młynów w Kulikówce (Sieńko) i Myśliwcu (Myśliwiec – nazwisko zmienione z Chrabołowski). Wymienieni osocznicy mieli też po 1 włóce ziemi lokowanej w Chrabołach za młynarstwo.

Król Zygmunt August znany był z wielkiego zamiłowania do koni. W swojej posiadłości w Knyszynie miał wielką stadninę (tylko w samym Knyszynie składała się z 800 sztuk). Potrzebowały one dużej powierzchni do wypasu. Pierwotnie miejscem tym, położonym tuż za stajniami, było uroczysko „Nowe” o powierzchni 32 włóki (640 ha). Niewielka rzeczka wypływająca z tego uroczyska do dziś nosi nazwę Kobylanka. Stąd późniejsza nazwa wsi założonej w 1562 roku znajdującej się u jej źródeł, która dziś nie istnieje. Mieszkańcy tej wsi zajmowali się hodowlą koni.

Przed rokiem 1564 Piotr Chwalczewski założył zwierzyniec królewski, na który wydzielono: las popielewski – 14 włók „nieprzeróbki”, sioła Pietraszkiewiczów, przekopano obok tego staw, zlikwidowano i zniesiono młyn. Król zarezerwował miejsce dla „saren i zajęcy i na przyszłe czasy dla drew”, aby móc polować ze swymi gośćmi w pobliżu dworu. Zwierzyniec ten graniczył od zachodu z włókami wsi Ruda, od południa Borsukówki i Patrzykoz (Kozińc), od wschodu z ziemiami wsi Kobylanki i Chraboł, od północy z Folwarkiem Knyszyn.

Istnieje dokumentacja spraw sądów miasta knyszyńskiego z lat 1553-1580, z której można się dowiedzieć o wzajemnych pretensjach mieszkańców tego terenu, np. sprawa o zwrot posagu po zmarłej córce Czimocha Czara od jej męża Sienka. Z dokumentów tych poznajemy innych mieszkańców wsi Chraboły z tamtych czasów. Są to m.in.: wspomniany wcześniej wójt wsi Hraboły Wasil Jarnoczewicz, Iwan (Waśko) Korobka, Jakub Dzjaczko, Sdanowy, Rafał Pasicz, Ołtuch Sczuczic oraz Jan Mikos.

Obok Kulikówki łączyły się dwie drogi: jedna południe-północ idąca od przeprawy w Leńcach przy dawnym grodzie, gdzie obecnie jest Dobrzyniewo Fabryczne oraz druga od przeprawy na Narwi koło wsi Rybaki, wiodąca przez później założone Pogorzałki i Myśliwiec. Drogi te istniały od początku osadnictwa na tych ziemiach. Trakt zwany Zygmuntowskim istniał pod inną nie znaną nam nazwą jeszcze na długo przed założeniem wsi. Gościniec istnieje do dziś nosząc nazwę „traktu staropolskiego”, a jego szerokość na odcinku do Chraboł wynosi 22 m. Znaczenie tej drogi zrozumiemy lepiej, gdy uświadomimy sobie, że wówczas nie było ani toru kolejowego, ani szosy. Ludzie przemieszczali się z południa, gdzie było ciepło w kierunku północnym.

Pod koniec życia król Zygmunt August często przemieszkiwał w Knyszynie i stąd zarządzał państwem. Dnia 27 lutego 1568 roku wydał w Knyszynie „Ustawę Leśniczym”, w myśl której organizowano nowoczesną administrację na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, a tym samym w Puszczy Knyszyńskiej według ustawy. Leśniczy był dzierżawcą, puszczą zarządzał podleśniczy przy pomocy ludności służebnej t.j. osoczników, strzelców, bartników, bobrowników i innych.

Leśnictwo Knyszyn, które dopiero budowało sobie siedzibę w Borsukówce, obejmowało już poza dworem borsukowskim część wsi: Safijowka (Zofijówka), Ruda, Chraboły, Rybniki i daleko nad Biebrzą położone Kopytkowo, Jasionowo i część Zabiela oraz później pobliskie wsie Kobuzie i Dziarnowizna.

Puszczę Knyszyską ochraniało wielu osoczników pochodzących ze wsi należących do Leśnictwa Knyszyńskiego, którzy otrzymali po 2 włóki ziemi. W Zofijówce było 16 włók osoczniczych, w Rudzie 2 i w Chrabołowie (Chrabołach) 2. Włóki osocznicze Chrabołów użytkowali Myśliwcowie (Chrabołowie osadzeni w Młynie Myśliwcu zmienili swe nazwisko na Myśliwiec). Potomkowie Grzegorza (Myśliwcowie) korzystali z 2 włók osoczniczych i 1 młynarskiej (włóki te wykazywano w lustracjach wsi Chraboły). Na polach wsi Chraboły było też nadanie Sieńki jako młynarza i zapewne osocznika (3 włóki). Pierwszymi osadnikami wsi Chraboły byli Chrabołowie (Chrabołowscy) wywodzący się spośród cząstkowej szlachty Ziemi Bielskiej, którzy otrzymali tu wchody bartne. Spora część szlachty Ziemi Bielskiej, wywodziła się rodowo z Ziemi Mazowieckiej. Bartnicy wtedy wśród ludności służebnej cieszyli się wielkim szacunkiem i poważaniem.

W roku 1569 dokonano unii z Litwą a ziemie starostwa wróciły do Polski. 7 lipca 1572 roku w dworze knyszyńskim zmarł król Zygmunt August. Razem z jego śmiercią i tym samym wygaśnięciem dynastii Jagiellonów naszły na Polskę wielkie nieszczęścia. Jeszcze w roku 1570 obfite deszcze, a zwłaszcza mróz w czasie kwitnięcia zbóż, spowodował wielki nieurodzaj, który objął Polskę i Litwę. Rok następny nie był lepszy: trwający trzy dni w lecie mróz zniszczył w wielkim stopniu zboża ozime i jare. Powstał wielki głód. „Ludzie w mieściech, we wsiach y po drogach pomarli jako bydło leżeli… od głodu niektóre matki swe własne dzieci ziedli”. Nieurodzaje, głód i morowe powietrze osiągnęło swój szczyt w roku 1572. Pomór w Knyszynie i okolicy był tak wielki, że wielu dworzan opuściło ciało królewskie i postanowiono zwłoki królewskie przewieźć do zamku tykocińskiego, gdzie przebywały do czasu przeminięcia plag.

Po przejściu nieurodzajów i morowego powietrza rozpoczęto naprawianie gospodarki. W 1573 roku przeprowadzono lustrację, aby obliczyć straty. Najbardziej wyludniły się osiedla w północnej części parafii dobrzyniewskiej, szczególnie Pogorzałki, Kozopatry (Kozińce) i Kulikówka.

Niektóre źródła podają, że w 1574 roku w Chrabołach była cerkiew prawosławna wyposażona w 2 włóki ziemi. W tym samym czasie funkcjonowała cerkiew w Knyszynie. Ze względu na bliską odległość Chraboł od Knyszyna i niewielką liczbę mieszkańców w tej wsi wydaje się to mało prawdopodobne. Wymienione dwie włóki ziemi, „w które wyposażona była cerkiew” dotyczyły raczej cerkwi knyszyńskiej. Przykładem jest ziemia młynarzy Myśliwca i Sieńki również ulokowana w Chrabołach.

Barometrem nastrojów chłopskich były opuszczone włóki. We wsiach pańszczyźnianych, gdzie występowały pustki (jak Pogorzałki i Letniki) ilość ziemi nieprzyjętej nie malała. Inny rodzaj pustek występował we wsiach czynszowych jak Kulikówka i Kozińce. Włóki te były obrabiane na zasadzie dzierżawy. Lustracja z 1616 roku była najmniej korzystna dla chłopów dzierżawiących włóki opuszczone. Po prostu przytwierdziła ich do ziemi.

Prowadzone od początku wieku XVII metryki wykazały mieszkające w Chrabołach rody. Byli to: Iwaniccy (Waniccy), Juańczykowie, Przystupowie, Sitarzowie, Jarmołkoisowie, Bednarzowie, Spaliczkowie, Chomowie, Abramikowie i Grzylańscy – 1628 r., Wysoccy – 1629. Pozostałych nazwisk nie sposób odczytać, ze względu na zły stan księgi metrycznej chrztów z lat 1624-1633.

Do roku 1638 zasady obciążeń pieniężnych i robocizny wywodziły się od ustawy włócznej. Trzymano się na ogół zasady, że każdy chłop albo odrabiał 2 dni pańszczyzny tygodniowo, albo uiszczał opłatęczynszową. W międzyczasie były dokonywane korekty, ale robiono to z wielką ostrożnością. Ważnym czynnikiem skłaniającym dzierżawców do nakładania coraz większych robocizn było dobre położenie komunikacyjne: rzeki Narew i Supraśl.

W roku 1638 rządy nad Starostwem Knyszyńskim przejęła królowa Cecylia Renata. Wykonawcą jej woli był ówczesny starosta knyszyński Aleksander Czołwański. Królowa obejmując rządy nad wymienionym starostwem wprowadziła drakońskie ustawy obciążające poddanych, między innymi należących do dworu dobrzyniewskiego. Ustawy dotyczyły bardzo wysokich robocizn, ponadto czasu odpoczynku podczas odrabiania pańszczyzny, powinności (podwody, stróże i inne) oraz opłaty czynszu. Wszelkie sprzeciwy i opór łamano przy użyciu uzbrojonej straży. Pod ciężarem tych powinności chłopi zbuntowali się.

Władysława IV akceptował postępowanie królowej Cecylii Renaty ponieważ postanowił zdobyć ponownie Moskwę i zatknąć polskie sztandary w Konstantynopolu. Rzeczpospolita Obojga Narodów była krajem rolniczym. Dochody można było uzyskać głównie ze zwiększenia obciążeń chłopów, szczególnie z dóbr królewskich.

Kiedy dzierżawcy królewszczyzn wprowadzali przy pomocy hajduków wysokie normy robocizny, daleko na wschodzie Rzeczypospolitej wojsko tłumiło bunty kozackie i zmagało się z Tatarami. Krwawe bunty chłopskie zaczęły się więc już wcześniej na Ukrainie, a rewolty w Starostwie Knyszyńskim były tylko rezonansem politycznym tego co się tam działo na Ukrainie. Wojny w tamtym rejonie dały początek epidemiom, które ogarnęły cały kraj.

Lustracja 1645 roku była przeprowadzona w duchu ustaleń kanclerza królowej Cecylii Renaty (która zmarła w 1644 roku) i ks. Andrzeja Leszczyńskiego, biskupa kamienieckiego. Mówiły one, że „pracować powinni poddani z każdej ćwierci po dwa dni począwszy od św. Wojciecha dotąd, aż wszystkie zboża i siana z pola będą sprzątnięte, zimą zaś z ćwierci po dniu jednemu”. Na ten wysoki wymiar robocizny zgodził się Władysław IV. Praktycznie znaczyło to 8 dni od włóki w lecie i 4 dni w zimie. Do tego wymiaru dochodziły jeszcze inne robocizny, różne dla każdej wsi, zależne od warunków glebowych i potrzeb dworskich.

I wreszcie sprawa najbardziej drażliwa – karczmy. Lustracja z 1645 roku wprowadzała oficjalnie we wszystkich podległych dworowi wsiach, poza Rybakami, obowiązek picia dworskiej „gorzałki i piwa”. Dwór pobudował karczmy, karczmarzami uczynił miejscowych chłopów, którym zamienił pańszczyznę na czynsz i nałożył na nich niewielką opłatę kotłowego wynoszącą 20 grp rocznie.

Okres względnego dostatku mieszkańców wsi Starostwa Knyszyńskiego zakończył się najazdem szwedzkim, zwanym potopem. Jeszcze przed wojną przeszło tędy morowe powietrze. Prócz moru czyli dżumy zjawiały się tu różne inne choroby zakaźne, jak ospa, tyfus, cholera, czerwonka, febry, kwartany, maligny i inne kończące się śmiercią. Morowe powietrze wytrzebiło tutejszą ludność do tego stopnia, że nie było komu grzebać zmarłych. Pozostałością tamtych czasów jest cmentarz epidemiczny, zwany „mogiłkami cholerycznymi”, usytuowany przy drodze z Knyszyna do Chraboł, naprzeciw Góry Królowej Bony, do dziś oznakowany metalowym krzyżem z roku 1894.

Już w listopadzie 1655 roku Tykocin znalazł się w rękach szwedzkich. Później przez 9 miesięcy wojska polskie oblegały twierdzę tykocińską. W lipcu 1656 roku nadeszła odsiecz szwedzka. Wojska polskie cofały się na wschód tocząc walki. Wtedy zostały spalone w parafii dobrzyniewskiej Pogorzałki, Gniła i Kulikówka. 27 stycznia 1657 roku Polacy odbili Tykocin jednak działania wojenne nie ustały.

Jesienią 1659 roku skończył się rozejm z Rosją co spowodowało nowy najazd Moskali. Lata 1660-1661 oprócz działań wojennych przyniosły również kolejne fale zarazy. Wojna z Rosją trwała nadal i miała dla Polski przebieg pomyślny. Zdawało się, że najgorszeczasy dla tych stron minęły. Stało się jednak inaczej: w roku 1662 zaległości w należnym żołdzie doprowadziły do rewolty wojsk litewskich i koronnych, ta z kolei do ruiny ziemie Starostwa Knyszyńskiego. Wojsko chcąc wywrzeć presję zabierało chłopom z królewszczyzn wszystko co miało wartość. Skutki przewrotu nie tknęły wsi szlacheckich (szlachecka solidarność) oraz plebańskich (względy natury religijnej). Rewolta przypadła na rok klęski nieurodzaju co spotęgowało dramat wsi.

Po abdykacji Jana Kazimierza szlachta, chcąc pokrzyżować intrygi magnatów i obcych dworów, opowiedziała się za kandydaturą Polaka i wybrała na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Król jednak uległ inspiracjom dworu wiedeńskiego, co wpłynęło na pogorszenie stosunków polsko-tureckich. Polska nie była przygotowana do wojny, co się w pełni ujawniło podczas wielkiego najazdu sułtana Machammeda IV w 1672 roku. Krótkie panowanie króla Michała oddaliło wojny z ziemi podlaskiej.

Okres panowania Sobieskiego związany był z działaniami wojennymi, głównie przeciw Turcji. Zostało to uwieńczone zwycięstwem pod Wiedniem 12.09.1683 roku. Za panowania Jana III Sobieskiego, oprócz wojen, spadły na Rzeczypospolitą liczne nieszczęścia – dwukrotnie nawiedziła te strony szarańcza (lata 1690 i 1693) oraz posucha. Po tych zdarzeniach nastał czas dobrych urodzajów. Rządy tego króla to czas stabilizacji i ponownego zasiedlania pustek. Zniszczenia lat wojen wytworzył nową sytuację gospodarczą bardziej korzystną dla wsi szlacheckich i przy dworach niż chłopskich. Ubytek ludności powstały w czasach wojen zaczął się wyrównywać.

Na opuszczonych włókach chłopskich osiedlali się nowi przybysze. Pomimo, że od rewolty wojskowej do wstąpienia Jana Sobieskiego na tron upłynęło 11 lat, było jeszcze dużo ziemi wolnej dla nowych osadników. Brak ludzi do pracy sprawił, że ceniono ich więcej niż poprzednio.

Panowanie tego króla ściągnęło na Polskę nowy najazd szwedzki i przewlekłą wojnę domową. Liczne przemarsze wojsk spowodowały zniszczenia porównywalne ze zniszczeniami potopu szwedzkiego. Tragedię Podlasia powiększał fakt przeciągającego się pomoru jeszcze do 1711 roku. W czasie opisywanej wojny szwedzko-sasko-polsko-rosyjskiej zaczęło się ponowne wyludnianie wsi, wyprzedaż inwentarza i całkowite rujnowanie gospodarstw chłopskich. Zarządcy dworów musieli opłacać hibernę, gdyż z chłopów już niczego nie można było ściągnąć.

Śmierć Augusta II Sasa zapoczątkowała wojnę sukcesyjną. Ta wojna domowa wspomagana obcymi wojskami nie miała tak tragicznego wymiaru jak poprzednia, jednak stanowiła największą tragedię miasta Tykocina (przełom lat 1733/34). Najcięższą stratą ataku konfederatów mazowieckich i łomżyńskich, która zdegradowała Tykocin aż do naszych czasów, było spalenie zamku i obiektów towarzyszących.

Na terenie starostwa istniały obok siebie cztery światy: magnacki, szlachecki, chłopski i duchowny. Pomimo wielkiej dysproporcji w poziomie życia, obyczajowość magnacka była przenoszona na życie szlachty, a może i w jakimś sensie na chłopów. Najlepiej tamte czasy charakteryzował żyjący wówczas ksiądz Jędrzej Kitowicz.

Chociaż sejmową lustrację tych ziem sporządzono dopiero w końcu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w roku 1789, to jednak już w początku rządów tego króla dla Starostwa Knyszyńskiego był sporządzony dokument, obszerniejszy niż dotychczasowe lustracje, zawierający poza wykazem osadników każdej wsi bardzo dokładne określenie zobowiązań chłopów osiedlonych na królewszczyznach. Był to dokument z roku 1766 przekazujący te ziemie we władanie Czapskich.

Upadek Konfederacji Barskiej w rejonie Knyszyna i Dobrzyniewa był początkiem wielkich zmian w tym rejonie i całej Rzeczypospolitej. W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Ten fakt zaciążył tragicznie na gospodarce kraju.

W 1784 roku prymas ks. Michał Poniatowski, brat króla, nakazał sporządzenie opisów parafii wszystkim biskupom Kościoła polskiego, celem zgromadzenia materiału wyjściowego dla sporządzenia map szczegółowych województw całej Rzeczypospolitej. 7 czerwca tego roku biskup Ignacy Massalski ogłosił i rozesłał drukowany list pasterski wzywający do opisania każdej parafii w diecezji wileńskiej. Do 15 sierpnia dziekani mieli uzyskać od proboszczów dokładne opisy poszczególnych parafii. Dane te miały być przekazane do 1 września 1784 roku do Kancelarii Biskupiej w Wilnie.

W odpowiedzi na wymienione zarządzenie ksiądz Woyciech Godlewski, pleban knyszyński, odnośnie kościoła knyszyńskiego i drogi prowadzącej przez Chraboły w kierunku Dobrzyniewa napisał następująco:

„Parafia Kniszinska 1 mo:

Kościół parafialny w mieście J. K. Mci Knyszynie w województwie podlaskim, w ziemi bielskiej, w powiecie brańskim w dekanacie Kniszinskim. Wioski i miejsca do tej parafii należące są w tymże województwie i według porządku alfabetu ułożone jak tu po sobie idą opisują się…

Chraboły Jmci Pana Małachowskiego pod samym zimowym wschodem (czyli na południowym wschodzie) względem Kościoła Kniszinskiego pół mili… Przy tejże wiosce nieoddzielnie zaraz kilku szlachty mieszkają”.

„Droga z Kniszina do Białegostoku miejscami piaszczysta, a potem większą część korzenista. Jazdy letnią drogą godzin cztery, zimową zaś godzin 3”.

„Drogi znaczniejsze i partykularne według miary mil takim sposobem się opisują:

I. Droga z Kniszina do Białegostoku na wschód zimowy samemi piaskami przez zarośla i chrosta do wioski Chraboł, za Chrabołami zaraz na tymże gościlicu (gościńcu) jest folwark i mostek wygodny. Od folwarku aż do Dobrzyniewa samemi zaroślami droga korzenista, miejscami górzysta i glejowata są i inne poboczne drożki, które do puszczy albo wiosek różnego nazwiska idą. Zaraz za Dobrzyniewem rzeka Supraśl wpada w Narew, na którym Supraślu jest tama bita przez Jmci Pana Małachowskiego, mocna, porządna i bezpieczna () Więcej tysiąca łokci długa. Od tej tamy mila jedna do Białegostoku droga dobra i pospieszna.

Takowe opisanie parafii mojej Knyszyńskiej podpisem ręki mej własnej stwierdzam X Wojciech Godlewski Pleban Knyszyński”.

Po 125 latach postanowiono wzorem Jagiellonów i Wazów przeprowadzić w roku 1789 lustrację wszystkich dóbr królewskich w koronie. Lustracja taka sporządzona została również w Starostwie Knyszyńskim, lecz ten cenny dokument nie został do tej pory odnaleziony.

Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego to był okres ciągłej naprawy Rzeczypospolitej. Jednakże oprócz sukcesów (Konstytucja 3 Maja 1791 roku) niosło ze sobą szereg błędnych posunięć. Najbardziej tragicznym było przystąpienie króla do Targowicy, w dniu 23 lipca 1792 roku. W roku 1794 chłopi ze starostwa brali udział w walce o niepodległość. Akt powstania z 24 marca 1794 roku ogłoszony przez Tadeusza Kościuszkę nakazał pospolite ruszenie obejmujące chłopów. 23 kwietnia tego roku Komisja Bielska mianowała rotmistrzów parafialnych. Z każdych 5-ciu „dymów” miał być powołany jeden żołnierz pieszy. Rotmistrzowie parafialni poprowadzili chłopskie pospolite ruszenie pod Rajgród. Udział chłopów w walce, w obronie niepodległości, zakończył się tragicznie: 9 lipca 1794 roku oddział chłopski w liczbie około 2,5 tysiąca ludzi został rozbity przez Prusaków.

Powstanie upadło. W 1795 roku nastąpił trzeci rozbiór Polski.

Czasy rozbiorów

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej ziemie te przeszły pod panowanie pruskie, a po roku 1807 – rosyjskie. Ziemie Księstwa Warszawskiego, a później Księstwa Kongresowego, sięgały tylko do rzeki Narwi. Prusacy po opanowaniu tych ziem, poczęli werbować chłopów do wojska. Służba trwała 20 lat. Później weszli Moskale. Ci zabierali chłopów do wojska na 25 lat.

Zaborca pruski upaństwowił Puszczę Knyszyńską i ograniczył dla ludności korzystanie z dotychczasowych przywilejów. W puszczańskich lasach (między innymi koło Chraboł) zbudowano tartaki i sieć wąskotorowych kolejek leśnych przeznaczonych do wywozu drewna (na przykład do składowni w Czarnej Wsi) lub poprowadzonych do torów kolejowych w miejscowości Knyszyn-Zamek. Stąd wywożono drewno do Prus Wschodnich i dla potrzeb wojskowych. Wyrąbano wtedy najbardziej wartościowe i najstarsze drzewostany. Była to leśna gospodarka rabunkowa.

Wiek XIX to wielki rozwój przemysłu, a co za tym idzie też handlu. Poza wspomnianą „gospodarką drewnem” w pobliskim Knyszynie rozwija się drobny przemysł. Powstają browary, gorzelnie, garbarnie, masarnie, warsztaty tkackie i inne. Na wsiach rozwijało się drobne rzemiosło np. garncarstwo (między innymi w Chrabołach i Poniklicy, gdzie funkcjonowało do drugiej połowy XX wieku).

Czasy zaboru rosyjskiego i późniejsze relacjonowane będą w oparciu o kościelne spisy ludności. Pierwszy spis był dokonany przed Powstaniem Listopadowym, w roku 1828. W Chrabołach mieszkało wówczas ogółem210 osóbreprezentujących 38 rodów. Mieszkańców podzielono na dwie grupy: Chraboły wieś i Chraboły szlachta. Oto wykaz pierwszej grupy (162 osoby reprezentujące25 rodów): Adamscy – 5 osób, Anisiewiczowie – 3, Czaczkowscy – 9, Dombrowscy – 3, Daszkiewiczowie – 4, Dunikowscy – 5, Dzięgielewscy – 2, Ignatowscy – 8, Jabłońscy – 16, Jackowscy – 3, Jurgielewiczowie – 11, Kamieńscy – 11, Karczewscy – 5, Kochańscy – 6, Kudzinowscy – 3, Liszewscy – 4, Łukaszewiczowie – 3, Małachowscy – 5, Mozolewscy – 5, Sadowscy – 7 Sokołowscy – 7, Troccy – 12, Wardziejewscy – 15, Woźniewscy – 4 i Żakowie – 6 osób. W skład Chraboł szlachty wchodziło 48 osób reprezentujących13 rodów: Chrabołowscy – 10 osób, Dunikowscy – 5, Jabłońscy – 4, Jakubowska – 1, Jaworowscy – 5, Krukowska – 1, Kulikowscy – 5, Szorcowie – 6, Średzińscy – 2, Tokarzewska – 1, Waszkiewiczowie – 3, Woyciechowscy – 3 i Wroczyńscy – 2 osoby.

Tuż przed Powstaniem Styczniowym, w 1862 roku, według kościelnego spisu ludności parafii Knyszyn mieszkało w Chrabołach 289 osóbnależących do 40 rodów. Mieszkali wtedy: Adamscy – 13 osób, Boryszewiczowie – 8, Chrabołowscy – 3, Cybulko – 1, Cylwikowie – 3, Czaczkowscy – 10, Daszkiewiczowie – 8, Dembowscy – 2, Dunikowscy – 10, Dziengielewscy – 17, Ignatowscy – 6, Iwanicki – 1, Jabłońscy – 19, Jackowscy – 2, Jurgielowie – 5, Jurgielewiczowie – 6, Kamieńscy – 24, Karejwowie – 7, Kochańscy – 7, Kulikowscy – 16, Laskowscy – 5, Łukaszewiczowie – 4, Mozolewscy – 12, Orzechowscy – 6, Rakowscy – 5, Sadowscy – 8, Skorupscy – 6, Sokołowscy – 5, Suchodolscy – 2, Szorcowie – 6, Średzińscy – 3, Taleccy – 3, Szymańscy – 4, Troccy – 11, Wardziejewscy – 6, Woźniewscy – 9, Wołodkowiczowie – 7, Zarembińscy – 3, Żakowie – 7 i Żmiejkowie – 9 osób.

Tradycja ustna podaje, że w Powstaniu Styczniowym uczestniczyli okoliczni mieszkańcy, lecz nazwisk powstańców nie znamy. W czasie powstania dokonano uwłaszczenia chłopów, lecz system trójpolowy obowiązywał nadal.

W latach 1895-1905 w Chrabołach mieszkało 488 osób reprezentujących41 rodów.Byli to: Adamscy – 28 osób, Borkowie – 9, Borowscy – 3, Borysiewiczowie – 8, Brzosiowie – 2, Chrabołowscy – 2, Citkowie – 2, Cylwikowie – 11, Czaczkowscy – 7, Daszkiewiczowie – 19, Dembrowscy – 2, Dunikowscy – 13, Dziengielewscy – 28, Dziekońscy – 7, Godunowie – 2, Ignatowscy – 3, Jabłońscy – 54, Jackowscy – 3, Jakubczyk – 1, Jurgielewiczowie – 15, Kamieńscy – 38, Karejwowie – 17, Klimowicz – 1, Kochańscy – 11, Kulikowscy – 18, Laskowscy – 16, Łukaszewiczowie – 8, Mozolewscy – 20, Rutkowscy – 18, Sadowscy – 2, Skorupscy – 16, Średzińscy – 8, Taleccy – 8, Troccy – 18, Wardziejewscy – 11, Wigdowie – 8, Wiśniewscy – 2, Woroszyłowie – 7, Woźniewscy – 26, Zarembińscy – 4 i Żakowie – 12 osób.

W czasie zaboru rosyjskiego podejmowano wiele działań aby wzmocnić związki ziem podlaskich z państwem rosyjskim. W 1872 roku zbudowano kolej Brzesko-Grajewską. Nieco później, w roku 1905, budowano szosę Białystok-Grajewo. Te wydarzenia pomniejszyły ważność dawnego Traktu Zygmuntowskiego, który stawał się drogą lokalną.

Działania I Wojny Światowej dokonały wielkich zniszczeń. W latach 1915-1919 na tych terenach prowadzono ważne operacje militarne pomiędzy Rosją i Niemcami. W Osowcu użyto nawet gazów bojowych. Znów skutkowało to zniszczeniami i rekwiracją. Jak zwykle za działaniami wojennymi przywleczono zarazę tj. epidemię tyfusu i hiszpanki. Choroby te wykosiły masę ludzi, m. in. zdziesiątkowane zostały Chraboły.

Wyjątkową aktywność w rozbrajaniu posterunków niemieckich z okolic Tykocina aż po Fasty wykazał Józef Polak ze wsi Siekierki. Brawurowe jego akcje zmusiły Niemców do postawienia pancernego pociągu przy moście w Fastach na rzece Supraśli. Pod jego dowództwem rozbrojono pod Fastami, na szosie od strony Knyszyna niemiecki tabor.

Polska Niepodległa

W 1918 roku powstała Polska Niepodległa. Mimo przeżytych klęsk radość i entuzjazm z odzyskanej niepodległości nie miały granic. Aktywność ludzi do pracy i działania była powszechna. W 1921 roku sporządzono państwowy spis ludności. Księgi spisu kościelnego z roku 1922 w parafii knyszyńskiej brak.

W latach międzywojennych w Polsce zapoczątkowano na szeroką skalę scalanie gruntów (komasację). Komasacja miała na celu zlikwidowanie niekorzystnego rozbicia poszczególnych gospodarstw rolnych na działki (szachownice) położonych w różnych, często oddalonych od siebie miejscach. Tworzenie gospodarstw o zwartej powierzchni zapewniało możność prowadzenia racjonalnej gospodarki rolnej.

Zaraz po odzyskaniu niepodległości w lutym 1919 roku wprowadzono powszechny obowiązek szkolny. W lutym 1922 roku wyszła ustawa o zakładaniu powszechnych szkół publicznych. Czteroklasową powszechną szkołę publiczną I stopnia z jednym nauczycielem zorganizowano w wynajętych izbach także w Chrabołach. Pierwszym nauczycielem w tej szkole był Bolesław Godlewski. W roku 1932 wprowadzono reformę oświaty tzw. „jędrzejewiczowską” (od nazwiska posła), kiedy to wprowadzono szkolnictwo powszechne III-stopniowe. W tym też 1932 roku w Chrabołach w obecności władz państwowych, duchowieństwa oraz mieszkańców wsi, zarówno dorosłych jak i dzieci, wyświęcono i przekazano budynek nowowybudowanego domu ludowego z pomieszczeniem dla szkoły i z mieszkaniem dla nauczyciela. Szkoła do dziś służy uczniom i nauczycielom.

Niedługo potem, bo za 7 lat, dnia 1.09.1939 roku dzieci zamiast rozpoczynać rok szkolny dowiedziały się o wojnie. Znów nad Polskę nadciągnęły czarne chmury. Druga Wojna Światowa przyniosła najpierw okupację sowiecką, a niedługo później niemiecką.Najpierw od 17 września 1939 roku rządy komunistycznych sowietów: kłamliwa propaganda, prześladowania patriotów, wywózki na Sybir i inne dotkliwe represje. Od czasu napaści Niemiec na ZSRR (czerwiec 1941 rok) – rządy okupantów hitlerowskich trwające do lipca 1944 r. Represje niemniej dotkliwe: wywózki na przymusowe roboty, łapanki, obozy pracy.

Podczas wojny prowadzono tu przymusową i niewolniczą pracę na rzecz Trzeciej Rzeszy. Na terenie Knyszyna i okolic około 100 osób, głównie z podleśnych wsi: Milewskie, Zofijówka, Grądy, Chraboły, Kopisk i inne, stale pracowało przy wyrębie Puszczy Knyszyńskiej. Gromadzone na ładowniach drewno dostarczano kolejką wąskotorową do Czarnej Wsi a stamtąd do Niemiec. Następne 100 osób przymusowo zatrudniała firma budowlana „Herman Klammt”. Ludność miejscową (z Chraboł też) zmuszano do pracy przy kopaniu rowów melioracyjnych, tłuczeniu kamieni na poszerzenie szosy, wykonywanie różnorakich prac w majątku Knyszyn zarządzanym przez Niemców. Ludność wiejską obciążono kontyngentami żywnościowymi (za zabicie świni na potrzeby rodziny groziła kara śmierci).

W 1941 roku Niemcy stworzyli karny obóz pracy w Knyszynie. Więźniami byli mieszkańcy Knyszyna i okolicznych wsi. Do obozu można było trafić z byle powodu (np. brak listy meldunkowej na drzwiach wejściowych do domu, opuszczenie miejsca zamieszkania bez przepustki, wywóz drewna opałowego z własnego lasu, itp).

W czasie okupacji, działały na tym terenie, organizacje wojskowo-polityczne podporządkowane rządowi polskiemu w Londynie. Organizacji prosowieckich we wsi Chraboły i jej okolicach nie było.

Nie obyło się w tej wojnie bez ofiar też ze wsi Chraboły. Jako żołnierze z czynnej służby zginęli: Hipolit Dunikowski, Mieczysław Jabłoński oraz porucznik Henryk Jabłoński. Ten ostatni na kilka lat przed wybuchem II Wojny Światowej ukończył szkołę oficerską artylerii. ranny w obronie Warszawy we wrześniu 1939 roku dostał się do niewoli niemieckiej. Skierowany do obozu jenieckiego w Westfalii, w trzecim roku pobytu w obozie, w 1943 roku, przyłączył się do grupy uciekających oficerów. Ucieczkę odkryto. Złapanych, po niedługim czasie, maltretowano a następnie publicznie powieszono. Wśród nich znalazł się porucznik Jabłoński. Ofiarą wojny był też mieszkaniec Chraboł Tadeusz Talecki – wybitny działacz ruchu harcerskiego przed wojną. Zginął tuż po wojnie jako działacz AK.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

W końcu lipca 1944 roku Niemcy opuścili te ziemie, weszły tu ponownie wojska sowieckie i rozpoczęło się tworzenie nowej władzy polskiej. Radość z odejścia Niemców była krótka. We wrześniu 1944 roku NKWD rozpoczęło aresztowania członków Armii Krajowej, których później wywożono w głąb Rosji.

Trwające jeszcze dwa lata walki podziemia w obronie niepodległości zakończyły się klęską. Władzę objęli komuniści. Rozpoczął się okres wielkich przemian. Próby kolektywizacji rolnictwa nie powiodły się. Pod pozorem walki z ciemnotą i zacofaniem rozpoczęto konsekwentne zwalczanie wiary chrześcijańskiej i tradycji narodowych. Poddano ostrej cenzurze historię.

Okres Polski Rzeczpospolitej Ludowej trwający 45 lat, cechujący się ucieczką do miast stwarzał jednak możliwości zatrudnienia poza rolnictwem. Następował dalszy wzrost zaludnienia wsi.

W 1978 roku zasiadł na Stolicy Piotrowej Papież Polak. Z jego inspiracji powstała „Solidarność”, która obaliła komunizm w Polsce. Następnie padały systemy komunistyczne w Europie Środkowej, a ostatecznie runął komunizm w jego gnieździe Związku Radzieckim. Znów powstała Polska Niepodległa.

Trzecia Rzeczpospolita

Obecnie w Chrabołach (dane z 2008 roku) mieszkają 424 osoby reprezentujące 73rody. Są to: Adamscy – 4 osoby, Balukowie – 2, Bartnicki – 1, Bibińscy – 12, Borysiewiczowie – 15, Brosiowie – 8, Chilińscy – 2, Ciepłucha – 1, Cimiccy – 3, Citkowie – 3, Cylwikowie – 15, Czaczkowscy – 7, Czarkowscy – 2, Daszkiewiczowie – 2, Dobrzyńscy – 7, Dunikowscy – 10, Dziekońska – 1, Dzięgielewscy – 13, Fidroccy – 3, Frankowscy – 6, Gerwelowie – 4, Górewiczowie – 3, Horba – 1, Ignatowscy – 2, Jabłońscy – 5, Jerewicz – 1, Jóźwicka – 1, Jurgielewiczowie – 18, Kacprowski – 1, Kamieńscy – 9, Kamińscy – 20, Kościukowie – 4, Krawczeniukowie – 3, Kulikowscy – 8, Kuryłowiczowie – 3, Laskowscy – 19, Leśniewscy – 2, Ludkiewiczowie – 8, Łantowscy – 4, Łukaszewiczowie – 3, Maleccy – 4, Micheloni – 1, Naumnikowie – 6, Powichrowscy – 2, Puchalscy – 5, Pyżowie – 4, Romanowiczowie – 2, Roszko – 1, Rutkowscy – 9, Sic – 1, Sidorska – 1, Siemieniukowie – 2, Sochoniowie – 2, Sokólski – 1, Sredzińska – 1, Stypułkowscy – 2, Szubzda – 1, Szumni – 2, Średzińscy – 10, Taleccy – 3, Troccy – 40, Tur – 1, Tymosiak – 1, Wardziejewscy – 6, Wasilewscy – 3, Wilczkowie – 3, Woźniewscy – 44, Wójcikowie – 2, Zorczykowski – 1, Zubowiczowie – 2, Zubryccy – 4, Żakowie – 18 i Żmijewscy – 3 osoby.

Mieszkańcy tej ziemi współtworzyli historię Polski, ale jej nie pisali. Współtworząc historię stali się Narodem.

Bibliografia:

1.       Akta albo sprawy sądów miasta knyszyńskiego 1553-1580. Oprac. J. Maroszek, Białystok 1999.

2.       Chodorowski E., Knyszyńskie szkice historyczne. Knyszyn, cz. II, 2001; cz. III, 2004.

3.       Nazwy miejscowe Polski. Historia. Red. K. Rymuta [słownik]. Kraków 1999-

4.       Popławski E., Materiały do historii parafii dobrzyniewskiej. cz. I-X, Białystok.1990-1993. Maszynopis.

5.       Puszcza Knyszyńska. Przewodnik, Supraśl 2009.

6.       Stasiewicz H., Knyszyn i ziemia knyszyńska. Wyd. 2 popr., uzup. Knyszyn 2008.

7.       Wernerowa W., Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784. [W:] Studia Podlaskie t. I, Białystok 1990, s. 99-220.

8.       Wiśniewski J., Studia i rozprawy. Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny. [W:] Acta Baltico-Slavica t. XI, Białystok 1977, s. 7-80.